Voor zijn verjaardag een nieuw artikel, over zijn leven en liefdesverdriet:
– een felicitatie voor zijn tweehonderdste verjaardag –
en hoe de componist gedumpt werd door de amazone der Franse letteren en zijn woede verstopte
In Polen zijn al zijn monumenten nu verbouwd en opgepoetst.
De man die de ster van de romantiek was, zou nu
tweehonderd jaar zijn geworden. Overal klinken zijn
opwindende polonaises of weemoedige nocturnes.
Op 1 maart 1810 werd in het dorp Welazowa Wola, nabij
Warschau, Frédéric Chopin geboren. Hij werd de aanstichter
van een nieuwe stroming in de kunst, die de klassieke kunst
ondersteboven gooide en het eigen gevoel boven alles deed
gloeien. Dat blijkt ook uit zijn liefdesleven.
1. De verhouding met de schrijfster George Sand is daarvan
het hoogtepunt.
Hun harten ontvlammen in het najaar van 1837, in Parijs.
Frédéric is dan 27 jaar oud en nog gefascineerd door een Pools
meisje, Maria Wodzinska, die hem aan het lijntje houdt.
George Sand is zes jaar ouder dan hij en beroemd. Deze
barones publiceert romans. Zij draagt broeken, rookt sigaren
en heeft de ene na de andere affaire, hoewel zij officieel nog
getrouwd is met Casimir Dudevant, die doorgaat voor de
vader van haar kinderen, Maurice en Solange.
Over hun eerste kennismaking, via hun gezamenlijke vriend
Franz Liszt, schrijft Chopin aan zijn ouders dat zij hem niet
sympathiek is en dat haar gezicht hem niet beviel. Tegen een
vriend zegt hij dat je je afvraagt of zij een vrouw of een man is.
Op 13 december is zij een van zijn gasten op een
muziekavond bij hem thuis. George verschijnt in een Turkse
robe, in de Poolse nationale kleuren, rood en wit. Om zijn
brandende nationale gevoelens aan te spreken? Of om eraan te
herinneren dat een van haar voorvaderen, via haar bastaard
afstamming, een koning van Polen was geweest?
Vermoedelijk heeft dit haar beeld in Chopins ogen flink
verbeterd. Toch hoopt hij nog op Maria Wodzinski. Een hoop
die heel langzaam wegteert door de verflauwende reactie van
Maria en haar ouders, die liever willen dat zij een edelman
trouwt.
In de lente van 1838 schrijft George hem, nog melancholiek
over zijn Poolse spookbruid, een briefje: On vous adore. Wij
aanbidden u! Ze zegt er niet bij dat zij nog een relatie heeft
met een zekere Mallefille, die zij – tot diens gezonde woede –
vergeet in te lichten over haar avances naar Chopin.
De monumentale, viervoudige biografie die Bastet in 1996
geschreven heeft, over Sand, Chopin, Liszt en zijn minnares
Marie d’Agoult, onthult dat het verlangen van George
ontbrand is uit jaloezie: op de relatie die haar beeldschone
vriendin Marie d’Agoult, eveneens een libertijnse publiciste,
met de componist Liszt had. Zij wilde haar eigen componist –
en een nog meer bijzondere!
In mei 1838 ontfutselt George Sand de kuise Chopin zijn
eerste kus. Als hij in de zomer terugkomt uit Londen, waar hij
concerten gegeven heeft, is Sand bij zijn optredens in salons
niet weg te slaan. Zij nodigt de componist uit op haar kasteel
Nohant, een paar honderd kilometer ten zuiden van Parijs.
Heerlijke dagen hebben ze.
Daar maken zij het volgend jaar het plan om samen met haar
kinderen een tocht naar Mallorca te maken.
Gezond voor Chopin, die leed aan chronische hoest en voor
George nog mooier dan de romantische tocht die Marie en
Liszt naar Italiëmaken.
In oktober 1838 begint de reis idyllisch. Toeristen zijn er op
het exotische eiland niet. De stemming slaat om als de regen
invalt. En vooral als de eilandbewoners angstig worden voor
het gehoest van de vreemde kunstenaar, die in het gezelschap
is van een dame in mannenkleren, en zij bovendien zondags
niet naar de kerk gaan. Chopin en zoon Maurice krijgen
woorden. Chopin hoest en krijgt koorts in het koude, verlaten
klooster. Hij componeert zijn intieme regendruppelprélude,
George schrijft er een nieuwe roman. Zij zorgt goed voor de
man, die zij voortaan kozend Chip Chip of Chop Chop noemt.
Maar een pretje is het eenzame verblijf niet meer. Ze verkopen
de Pleyel piano, die juist met veel moeite aangekomen was, en
varen naar Marseille en vandaar met de koets terug naar
Nohant.
Hun relatie is nu intensief. Al is het ’s winters, als hij in
Parijs is om les en – soms – concerten te geven. Een LAT
relatie. Creatieve jaren volgen.
1844 is hun mooiste jaar. Dan bezoekt zijn zuster Ludvika hen
op Nohant, na de dood van vader Chopin. Frédéric heeft al
zijn geliefden om zich heen en die kunnen het nog goed met
elkaar vinden ook, ondanks het grote verschil tussen de streng
katholieke Ludvika en de anti kerkelijke feministe, die –
schande – niet eens met Ludvika’s broer getrouwd is.
Chopin levert het ene meesterwerk na het andere af. Ballades,
Barcarolle, Nocturnes, Scherzo’s. Vernieuwende,
overrompelende muziek. Qua sfeer, meerstemmigheid,
melodie en virtuositeit. George ziet de oplagen van haar
boeken stijgen en zij verdiept zich in de noodzaak van
politieke veranderingen. Zij wordt een enthousiaste
voorstandster van een socialistische republiek. Chopin deelt
die hartstocht niet. In Parijs vertoeft hij in alles behalve
revolutionaire kringen. Hij is gehecht aan de salons van de
aristocratie en speelt zelfs voor koning Louis-Philippe.
Als George Sand ook in Parijs is, woont zij in haar eigen, wel
steeds nabije vertrekken.
Dan bekroop haar nu en dan een gevoel van benauwdheid.
Aan een vriend schrijft George, eind 1843, dat Chopin last
heeft van abnormale aanvallen van jaloezie.
Klopt haar bewering? Het lijkt er meer op dat George last heft
van een neiging tot vreemdgaan, maar zich door hem
gedwongen voelt om die te onderdrukken. Ook de Poolse
allochtoon heeft last van benauwdheid, maar dan van zijn
longen. Het hoesten verergert en van tijd tot tijd heeft hij last
van astmatisch aanvallen.
In de twisten tussen de musicus en de zoon onthoudt George
de eerste haar steun. Chopin voelt zich soms buitengesloten.
‘s Nachts werkte George aan haar sleutelroman Lucrezia
Floriana..
Lucrezia was een hartstochtelijke vrouw, in een villa bij een
Italiaans bergmeer. Van verschillende vaders had zij kinderen.
Op een dag kreeg zij bezoek van de tere prins Karol, á la
Chopin zwevend tussen manlijk en vrouwelijk. Hij hield nog
van een onbereikbare vrouw. Nadat Karol vertrokken was, viel
hij in het rijtuig flauw en de paarden keerden spoorslags terug.
Lucrezia verpleegde hem en zij kwamen tot de ontdekking dat
zij zijn moeder kon zijn, maar hij werd haar minnaar.
Lucrezia genoot, want zij kon hem domineren. Toen vertelde
hij over wat hij onderweg gehoord had over Lucrezia’s
vroegere relaties, groen van afgunst. Onzeker werd Karol ook
van het onhebbelijke gedrag van Lucrezia’s kinderen
tegenover hem. Om haar voor zichzelf te hebben vroeg hij haar
ten huwelijk, maar zij, vrije vrouw, weigerde. Karol werd
razend toen hij Lucrezia betrapte met een serie mannen.
Eerst triomfeerde zij, maar later gaf zij toe en leidde een
opgesloten leven, voor hem. Het resultaat: zij kwijnde weg en
daarmee ook haar schoonheid en liefde. Lucrezia leefde voor
haar kinderen, maar van die aartsjaloerse dwingeland hield zij
niet meer.
Het gekke is dat George Sand dit herkenbare verhaal bladzij
voor bladzij aan Chopin heeft voorgelezen, bij knappend
haardvuur. Maar dat hij geen onraad heeft geroken en slechts
enthousiaste opmerkingen heeft gemaakt.
Dat Georges gevoelens wel degelijk veranderd zijn, blijkt uit
haar briefwisseling met de publicist Louis Blanc, die als
socialist een grote rol zou spelen in de revolutie van een paar
jaar later. Begin 1845 noemt zij deze man “mijn lieve engel”
en schrijft hem een liefdesverklaring. Ook vertelt George aan
Chopin het pijnlijke nieuws dat zij in 1837 een verzwegen,
korte verhouding met een de toneelspeler Bogace heeft gehad.
In 1846 verhevigen de ruzies tussen Maurice en Chopin. Hij
voelt zich ongelukkig als hij zich gedwongen voelt zijn Poolse
knecht Jan te ontslaan, omdat Maurice en George hem niet
mogen. Pijnlijk, omdat Jan de enige was op Nohant met wie
de componist Pools kan spreken.
Verkoeling valt in. Onder invloed van tegengestelde
meningen over de nieuwe vrijer van Solange, op wie George
eerst dol is, terwijl Chopin hem niet vertrouwt. De
beeldhouwer Clésinger is een onbehouwen figuur, die zich
voordoet als een man met geld. Chopins waarschuwingen
tegen Clésinger slaat George in de wind.
Zij nodigt hem die zomer niet uit voor Nohant. Dat hij een
astmacrisis krijgt, laat haar koud. Zij klaagt in een brief aan
hun wederzijdse vriend Grzymala over “rusteloze, jaloerse en
achterdochtige genegenheid”, die Chopin haar toedraagt.
Onder gejuich van George trouwen Solange en Clésinger in
mei 1847.
De crisis barst los wanneer Solange en Clésinger op Nohant
slaande ruzie hebben met George en Solange aan Chopin per
brief vraagt of zij en haar man zijn rijtuig, dat daar nog staat,
mogen gebruiken om naar Parijs terug te keren. Frédéric geeft
toestemming en George schildert dit af als heulen met de
vijand. Hij schrijft George dat het een onberaden zet van
George was om Solange zo snel aan Clésinger uit te
huwelijken en dat hij haar dochter geen hulp kan weigeren.
George moet eerst maar eens tot bedaren komen.
George verdraait zijn standpunt. Volgens haar zou Chopin
menen dat zij een slechte moeder is en dat Solange in het
conflict met haar volkomen gelijk heeft. “Negen jaar lang heb
ik vastgebonden gezeten aan een kadaver.” Zij zien elkaar
vrijwel niet meer en op 28 juli 1847 schrijft zij haar laatste,
ijskoude brief aan hem.
2. Hij ontkende de beschuldiging dat hij door zijn koets te
lenen aan Solange partij tegen zijn ex zou hebben gekozen.
Maar hij wachtte op George. Toen hij van haar steeds niets
hoorde, werd hij niet kwaad maar bleef bedroefd.
Zijn vriendin en zangeres Pauline Viardot , schreef eind
1847 aan Aurore, zoals Chopin zijn ex steeds noemde:
“Frédéric is in zijn houding tegenover u onveranderd. Hij
aanbidt u als altijd, verheugt zich over uw vreugde en wordt
aangedaan door uw verdriet.”
Zelf zegt hij aan zijn ouders, maanden later: “Ik moet u
bekennen dat mijn hart nog bij haar is. Een ster leidt haar.
Toegegeven, het overkomt haar dat zij niet altijd de waarheid
spreekt – maar een romanschrijfster moet je zoiets gunnen.
Eigenaardig schepsel is zij, ondanks al haar intelligentie! Een
gekte heeft zich haar geest meester gemaakt.”
Had hij er spijt van dat hij met haar in zee gegaan was?
“Ik betreur het niet dat ik haar heb geholpen de acht
moeilijkste jaren van haar leven door te komen. Ik betreur
niets van wat ik heb geleden.” Nee , hij had er geen spijt van,
vertelde hij kuchend aan zijn vrienden. Zij had hem
geïnspireerd. Hij dacht wel dat Sand er spijt van zou krijgen
dat zij hem verlaten had. “Later, als zij zich in haar verleden
verdiept, zal mevrouw Sand daarin aan mij alleen maar een
goede herinnering vinden. Op het ogenblik verkeert zij in de
meest grillige staat van moederlijke exaltatie. Het is een ziekte
waartegen geen enkel geneesmiddel bestaat.”
Te lang bleef hij hoop houden dat het weer goed zou komen.
Pas begin 1949, ruim een jaar nadat de relatie door Sand
beëindigd was, ziet hij de werkelijkheid.
“Zij zal niet eerder wakker worden,” schrijft hij aan zijn
zuster, “dan wanneer haar hart haar te veel pijn gaat doen.. Ik,
ik heb een kruis geslagen over dit alles. ”
Toch houdt hij haar beeld voor ogen. Geen vrouw die haar
plaats kan innemen.
Steeds bleef hij zich afvragen waarom de relatie zo kort
geduurd had en wat hij moest doen om weer gelukkig te
worden.
Hij had die vraag moeten omkeren. Hoe had deze verhouding
toch nog bijna tien jaar kunnen duren, ondanks de
tegengestelde persoonlijkheden die zij waren?
Hij was opgevoed in een warm, volledig gezin. Zij
daarentegen verloor al op haar vierde haar vader, toen zijn
paard over de kop ging. Hij was een kleine, Poolse Mozart,
omringd met bewondering voor uw pianospel. Zij, een kleuter
nog, was toen nog maar net terug van een rampzalige reis
door Spanje, een land in oorlog, in vlammen. Hij groeide op
met liefhebbende, zachte zusters en een toegewijde moeder,
zij met een agressieve halfbroer. Met een moeder en
grootmoeder die het constant met elkaar aan de stok hadden.
Hij heeft stimulerende leraren gehad. Zij kreeg in de
kloosterschool van nonnen op haar kop.
Hij had voor zijn contact met George nog nauwelijks seksuele
ervaring. Zijn eerste liefde Constancja is een droom gebleven
en Maria bleef een marionet van onwillige ouders, die haar als
een lokpop gebruikten om hem als loopjongen naar haar in
Frankrijk wonende broers te gebruiken.
George Sand was al op haar achttiende uitgehuwelijkt. In een
ongelukkig huwelijk, waarin zij vaak ontrouw was. En toen
het eindelijk tot een scheiding kwam had zij talloze korte
romances gehad, zoals met Didier, de Musset, Mallefille. Zelfs
met een seksegenote, Marie Dorval. Hij aanvankelijk
praktisch maagd en zij, zoals men haar noemde, een hoer.
Hoe had hij kunnen verwachten dat zij het langer dan een pa
Toch heeft zij met hem een lengterecord gevestigd. George
heeft hem de eerste jaren geholpen heeft zich door zijn ziekte
heen te slaan en heeft hem allerlei beslommeringen uit handen
genomen. Hij heeft haar met zijn hartelijkheid en muzikale
traktaties omringd. Aanvankelijk heeft hij het ook met
Maurice goed kon vinden.
Volgens mij heeft de verhouding vooral zolang kunnen duren
door Chopins creatieve evenwichtigheid. Hij is niet
overdreven jaloers geweest. Wat zij ook beweerde. Terwijl er
wel degelijk reden voor jaloezie was. Zoals blijkt uit haar
verhouding met Louis Blanc en de nieuwste vlam, die daarop
volgde. Dat zij de jaloezie als voorwendsel gebruikte blijkt
wel uit Lucrezia Floriani, waarin zij hem redenloos heeft
afgeschilderd als een ziekelijk jaloers portret.
Verder kan het goed zijn dat zijn gewoonte om ’s winters naar
Parijs te vertrekken de verhouding ten goede is gekomen.
Daardoor hadden zij een relatie, waarin haar behoefte aan
vrijheid ook kon bloeien. Toch heeft zij hem onder
voorwendsel van jaloezie en andere onzin gedumpt. Het
voortslepen van zijn longziekte heeft in die beslissing voor
haar meegewogen, vrees ik. Maar hij heeft de moed gehad om
aan het avontuur met haar te beginnen en hij heeft het
volgehouden. Dat getuigt van liefdeskracht.
Zou hij in het verziekte stadium van hun verhouding een
verstandige liefdesadviseur hebben geraadpleegd, dan had die
hem aangeraden om in een afscheidsbrief haar eens goed de
waarheid te zeggen. Hij had er aan het eind van deze brief er
een dikke streep onder moeten zetten. Op die manier zou hij er
overheen gekomen zijn en had hij zichzelf een nieuwe kans
gegeven.
3. Maar zijn hardnekkige verdriet verbijt zijn woede,
overschaduwt zijn gevoelens, kwelt hem. En verhaast
daardoor mogelijk zijn einde. Na het verlies van George
componeert hij vrijwel niet meer. Hij had zware wallen onder
zijn ogen en loopt krom. Een jaar voor zijn dood schrijft hij,
nog immer ingehouden, aan Grzymala: “Ik heb nooit iemand
vervloekt, maar ik ben zo aan mijn eind dat ik me lichter zou
voelen, geloof ik, als ik ertoe zou komen Lucrezia te
vervloeken.” Hij bedriegt zichzelf door te denken dat de tijd
zijn verdriet wel zal verdrijven.
Het deed hem veel pijn, in zijn laatste jaar aan de Place
Vendôme in zijn elegant ingerichte salon met gele meubelen,
roze tapijt en zilver gestreept behang.
Op 10 februari 1848 schrijft hij bitter aan zijn zuster Ludvika:
“Zij schrijft mij geen woord en ik schrijf haar ook niet. Zij
heeft haar huisbaas de huur hier, in Parijs, opgezegd”. En:
“Niemand zal ooit de grillen van zo’n geest kunnen doorzien.
Acht jaar van vaste omgang was voor haar te veel. Het waren
juist de jaren waarin haar kinderen opgroeiden en ik vraag me
af of, wanneer ik er niet zou zijn geweest, hoe lang geleden
haar kinderen naar hun vader zouden zijn vertrokken. … Ik
ben er nog niet in geslaagd er overheen te komen. Schrijven
heeft geen zin!”
Een paar weken later, op 5 maart, ontmoet hij George Sand
voor het laatst. Het is een toevallige ontmoeting bij een
wederzijdse vriendin, op de trap. Daar kan hij haar het nieuws
melden dat haar dochter Solange een kind gekregen heeft en
dat moeder en dochter het goed maken. Hij buigt voor haar en
loopt de straat op, samen met een vriend. Hij hoestte bloedend.
Eind april 1848 kwam Chopin in Londen aan. Was een
verlangen naar afstand van Sand zijn motief voor deze reis?
Veel plezier beleefde hij er niet van. Andere vrouwen, hoe
aanvallig en aristocratisch ook, stonden hem niet aan.
Op 17 oktober 1849 stierf Chopin thuis, omweend door
talrijke vrienden aan zijn sterfbed. Daartoe behoorde niet
George Sand en ook bij de begrafenis van haar Chop Chop
ontbrak zij.
Roel van Duijn